खरीप हंगाम महाराष्ट्रातील बहुतेक शेतकऱ्यांसाठी अत्यंत महत्त्वाचा असतो. पावसावर आधारित शेती ही खरीप हंगामात सर्वाधिक केली जाते, त्यामुळे या हंगामात योग्य नियोजन आणि पेरणीपूर्वी योग्य ती खबरदारी घेतल्यास उत्पादनात वाढ होऊ शकते. सध्या मॉन्सून पुन्हा सक्रिय झाला असून अनेक भागांत पावसाला सुरुवात झाली आहे. अशा वेळी शेतकऱ्यांनी पुढील काळात खालील बाबींचे विशेष लक्ष ठेवावे.
जमिनीची योग्य तयारी आणि परीक्षण:
शेतीची सुरुवात होते ती जमिनीच्या मशागतीपासून. शेतकऱ्यांनी आपल्या जमिनीची दोन ते तीन वेळा नांगरट करून ती भुसभुशीत करावी. गवत, जुनी मुळे, काडीकचरा इत्यादी गोष्टी काढून टाकाव्यात. तसेच, आपल्या जमिनीचा प्रकार ओळखून (उदा. काळी, तांबडी, हलकी, मध्यम) त्यानुसार पीक निवड करणे उपयुक्त ठरते. माती परीक्षण करून जमिनीत कोणती अन्नद्रव्ये कमी आहेत, हे लक्षात घेतल्यास योग्य खत व्यवस्थापन करता येते.
गुणवत्तापूर्ण व रोगप्रतिबंधक बियाण्यांची निवड:
उत्तम उत्पादनासाठी योग्य बियाणे निवडणे हे फार महत्त्वाचे आहे. प्रमाणित संस्था किंवा कृषी विभागाच्या मान्यताप्राप्त सोसायट्यांकडून बियाणे खरेदी करावी. रोग प्रतिकारक आणि आपल्या भागातील हवामान व जमिनीला अनुरूप अशा जातींची निवड करावी. चुकीचे बियाणे नुकसानकारक ठरू शकते.
बियाण्यांची प्रक्रिया करणे:
बियाणे पेरण्यापूर्वी बुरशीनाशक आणि जैविक प्रक्रिया करणे आवश्यक आहे. यासाठी थायरम, कार्बेन्डाझीम किंवा ट्रायकोडर्मा यांसारख्या पदार्थांचा वापर करावा. या प्रक्रियेमुळे बियाण्याचे उगम चांगले होते आणि रोगापासून संरक्षण मिळते. मुळकुज, करपा यांसारख्या सुरुवातीच्या रोगांपासून पीक सुरक्षित राहते.
जैविक व सेंद्रिय खतांचा समावेश:
जमिनीची सुपीकता टिकवण्यासाठी सेंद्रिय खतांचा वापर अत्यंत उपयुक्त ठरतो. कंपोस्ट, शेणखत, गांडूळखत, निंबोळी पेंड यांचा योग्य प्रमाणात वापर केल्यास मातीचा पोत सुधारतो. सेंद्रिय घटक मुळे पीक निरोगी राहते आणि उत्पादनात वाढ होते.
कीड-रोग नियंत्रणासाठी योग्य नियोजन:
खरीप हंगामात अनेक प्रकारच्या किडी व रोगांचा प्रादुर्भाव होतो. त्यामुळे आधीच त्यांची माहिती करून ठेवणे गरजेचे आहे. एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (IPM) पद्धतीचा अवलंब करावा. जसे की प्रक्षेत्र निरीक्षण, सापळ्यांचा वापर, जैविक कीडनाशकांचा वापर आणि गरज असल्यास रासायनिक उपायांचा मर्यादित वापर करणे.
विमा योजना आणि शासकीय योजनांचा लाभ:
नैसर्गिक आपत्तीमुळे नुकसान होऊ शकते. त्यामुळे प्रधानमंत्री पीक विमा योजना किंवा राज्य शासनाच्या इतर विमा योजनांचा लाभ घ्यावा. बियाणे व खत अनुदान, यांत्रिकीकरणासाठी योजना, सिंचन अनुदान अशा विविध सरकारी योजना वेळेवर तपासून त्यासाठी अर्ज करावेत. कृषी सल्लागार किंवा तलाठी/ग्रामसेवक यांच्याकडून माहिती घेणे उपयुक्त ठरेल.
