महाराष्ट्रात यंदा मान्सून नेहमीच्या तुलनेत तब्बल १२ दिवस आधी दाखल झाला आहे, आणि या अनपेक्षित घडामोडीमुळे अनेकांच्या मनात एकच प्रश्न उभा राहिला – एवढ्या लवकर मान्सून का आणि कसा आला? हवामान विभाग आणि तज्ज्ञांनी याचे विश्लेषण करताना ‘एमजेओ’ म्हणजेच ‘मॅडन-जुलियन ऑस्सिलेशन’ या हवामानाशी संबंधित महत्त्वाच्या घटकाचा उल्लेख केला आहे. हा एमजेओ म्हणजे नेमकं काय आहे, त्याचा मान्सूनशी काय संबंध आहे आणि त्याचा प्रभाव कसा कार्यरत असतो, हे जाणून घेणे गरजेचे आहे.
एमजेओ म्हणजे काय?
एमजेओ ही एक हवामानशास्त्रीय प्रक्रिया असून, ती उष्णकटिबंधीय भागांतील ढगांच्या हालचालींशी संबंधित आहे. साधारणपणे हा एक सक्रिय ढगांचा पट्टा असतो जो पूर्वेकडून पश्चिमेकडे समुद्राच्या पृष्ठभागावरून सरकतो. हा पट्टा समुद्राच्या तापमानातील बदल, वाऱ्यांची दिशा आणि आर्द्रता यावर परिणाम करतो. जेव्हा हा ढगांचा पट्टा मोसमी वाऱ्यांशी संपर्कात येतो, तेव्हा मान्सूनचे ढग आधीच सक्रिय होतात आणि पावसाची सुरुवात अपेक्षेपेक्षा लवकर होते. महाराष्ट्रात यंदा याच एमजेओ प्रभावामुळे २५ मे रोजीच पाऊस सुरू झाला, तर सरासरीत ५ जूनला मान्सून दाखल होतो.
हवामान तज्ञांनी काय म्हटले?
हवामान तज्ज्ञ डॉ. एस. डी. सानप यांनीही स्पष्ट केलं आहे की, यावर्षी एमजेओचा प्रभाव पूर्णतः सक्रिय नव्हता, पण तो भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीवर पोहोचताना काहीसा सक्रीय झाला. यामुळे वाऱ्यांची दिशा बदलली आणि आर्द्रतेत वाढ झाली. परिणामी, मान्सूनचे ढग लवकर तयार होऊन महाराष्ट्रात पाऊस कोसळू लागला. अशा प्रकारची मान्सूनची घाई मागील ३५ वर्षांत फक्त एकदाच – १९९० साली २० मे रोजी – पाहायला मिळाली होती.
मुंबई, पुणे, नाशिक यांसारख्या प्रमुख शहरांमध्ये अचानक झालेल्या या पावसामुळे जनजीवन विस्कळीत झाले. रस्त्यांवर पाणी साचले, वाहतूक कोंडी झाली आणि नागरिकांना कोणतीही पूर्वतयारी न करता या मुसळधार पावसाचा सामना करावा लागला. विशेष म्हणजे लग्नसराईच्या काळात अचानक आलेल्या पावसामुळे अनेक कार्यक्रमांवर परिणाम झाला. शेतकरी वर्गानेदेखील यावर चिंतन करण्याची गरज आहे, कारण लवकर आलेला पाऊस म्हणजे लगेच पेरणी करण्याची योग्य वेळ असे नाही.
शेतकऱ्यांनी पेरणी करावी की नाही?
ज्येष्ठ कृषी हवामानतज्ज्ञ डॉ. रामचंद्र साबळे यांनीही शेतकऱ्यांना स्पष्ट सूचना दिली आहे की, जरी मान्सून लवकर दाखल झाला असला, तरी खरी मान्सूनची सातत्याने सुरू राहणारी पावसाची मालिका म्हणजेच “पहिला स्पेल” ३ जूननंतरच संपेल. त्यामुळे पेरणी करण्यासाठी शेवटचा निर्णय घेण्यापूर्वी या हवामान चक्राचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे. पेरणीची घाई केल्यास उगवण टप्प्यात पिकांवर वाईट परिणाम होऊ शकतो. त्यामुळे शेतीसाठी आवश्यक असलेल्या स्थिर व सातत्यपूर्ण पावसाची वाट पाहणे अधिक योग्य ठरेल.
एकूणच पाहता यावर्षीचा मान्सून लवकर येण्यामागे हवामानशास्त्रातील अत्यंत गुंतागुंतीचा आणि जागतिक स्तरावर परिणाम करणारा घटक – एमजेओ – कारणीभूत आहे. हे केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित नसून संपूर्ण दक्षिण आशियातील पावसाळी चक्रावर याचा प्रभाव असतो. भविष्यात हवामानात होणाऱ्या अनिश्चित बदलांना लक्षात घेता अशा प्रक्रियांचा अभ्यास आणि वेळेवर अचूक माहिती देणे हे हवामान विभागाचे आणि शेतकऱ्यांचेही मोठे कर्तव्य ठरणार आहे. नागरिकांनीही हवामान बदलांबाबत सजग राहून नियोजनात्मक निर्णय घेणे गरजेचे आहे.
